Sytuacja zagrożenia epidemicznego czy kwarantanny sprawia, że szersze kontakty społeczne są znacznie ograniczone. Dzieci nie chodzą do przedszkola czy szkoły. Dorośli także, o wiele więcej czasu spędzają w domu, np. pracują zdalnie i rezygnują z intensywnej dotychczas aktywności pozazawodowej. Z drugiej strony taka sytuacja sprzyja nasileniu wzajemnych interakcji, w ramach najbliższej rodziny i wspólnego gospodarstwa domowego.

Często doświadczenie izolacji i zamknięcia potęguje ograniczona warunkami mieszkaniowymi, przestrzeń życiowa. Do tego dochodzi atmosfera lęku i niepewności, obawa o życie oraz zdrowie własne, jak również najbliższych osób. Jednocześnie dużo trudniej jest z dostępnością tego, co pozwalało dotychczas utrzymać równowagę i harmonię, jak np. praktyki religijne, sport, rekreacja, zabawa, udział w wydarzeniach kulturalnych, działalność społeczna czy kontakty towarzyskie. Wspomniane czynniki mogą mieć niekorzystny wpływ nie tylko na naszą kondycję, ale także jakość rodzinnych relacji. Łatwiej wówczas o napięcie, irytację, zniecierpliwienie i konflikty. Utrzymujący się przez dłuższy czas stan „zamrożenia”, obecny w większości obszarów aktywności życiowej, prowadzi do zaburzeń w zaspokajaniu istotnych potrzeb, co może skutkować wzrostem poziomu frustracji, a co za tym idzie, także agresji. Doświadczają jej zwykle najbliżsi. Niestety bywa także kierowana przeciwko dzieciom oraz przybiera różne formy przemocy, najczęściej fizycznej i psychicznej.

Różnorodność form przemocy

W przypadku przemocy fizycznej mamy do czynienia z celowym użyciem siły lub dominacji fizycznej, które mogą wywoływać szkody dla zdrowia, bezpieczeństwa i rozwoju dziecka. Może przybierać ona różne przejawy, od popychania, szarpania, potrząsania, pociągania za różne części ciała czy rzucania przedmiotami, po  bicie, kopanie, duszenie, parzenie, itp. które często nabierają charakteru znęcania się. Wiele wspólnego  z przemocą  fizyczną mają również kary cielesne oraz wszelkie inne sposoby oddziaływań, wiążące się z zadawaniem dziecku bólu lub wykorzystaniem drastycznych środków przymusu, nawet te, wypływające z pozornie pozytywnej motywacji, np. bicie w celu zmuszenia dziecka do nauki, wypełniania swoich obowiązków czy podporządkowania się normom.

O przemocy psychicznej, zwanej także krzywdzeniem emocjonalnym, możemy mówić w przypadku złego lub odrzucającego traktowania dziecka, naruszającego jego cześć i godność. Zwykle dochodzi do niej w interakcji z rodzicem, opiekunem lub inną osobą, z którą dziecko pozostaje w relacji opartej na zaufaniu, władzy lub odpowiedzialności. Do typowych przykładów przemocy psychicznej należą: straszenie, szantażowanie, poniżanie, wyszydzanie, upokarzanie, oczernianie i dyskryminowanie. Jednak jej przejawem może być  także poważne naruszanie praw dziecka, jak np. uniemożliwianie lub utrudnianie jego kontaktów z jednym z rodziców, kiedy ci nie mieszkają już razem.

Osobliwą odmianą krzywdzenia dziecka, stanowi zaniedbywanie. Polega ono na niezaspokajaniu jego podstawowych potrzeb rozwojowych, takich jak odpowiednie warunki bytowe, właściwe odżywianie, stosowne ubranie, higiena, ochrona zdrowia, edukacja, ale także poczucie bezpieczeństwa, czasu, uwagi i troski ze strony najbliższych. Taka sytuacja może trwać dłużej lub krócej i nie zawsze wiąże się  z fizyczną nieobecnością opiekuna w domu, np. obniżenie aktywności rodzica, z uwagi na stany depresyjne, które mogą pojawić się podczas izolacji. Konsekwencje zaniedbywania uzależnione są od wieku i poziomu dojrzałości dzieci. Im młodsze, tym bardziej zależne od wsparcia ze strony dorosłych, a jednocześnie bardziej wrażliwe i bezbronne.    

Szczególnego znaczenia nabiera zjawisko przemocy domowej, która jest mocno związana z powyżej opisanymi formami. Dotyka ono bowiem dziecko w sposób zarówno bezpośredni, kiedy jest jej ofiarą, jak i pośredni, podczas gdy staje się świadkiem krzywdzenia oraz nadużyć w stosunku do swoich najbliższych, np. podczas burzliwej awantury, z rodzicami w rolach głównych. Przedłużająca się izolacja rodziny z tendencjami do przemocy domowej, może ją jeszcze nasilać, a przy ograniczonym nadzorze społecznym, chociażby ze strony krewnych, przedszkola czy szkoły, czyni ją jeszcze bardziej dotkliwą. W skrajnych przypadkach dziecko może być osamotnione i zdane na siebie, wobec krzywdy, której doświadcza.

Wpływ przemocy na przyszłość dziecka

Wspomniane powyżej formy przemocy fizycznej i psychicznej mogą mieć poważny wpływ na dziecko i jego dalsze życie. W najbardziej skrajnych przypadkach zagrażają bezpieczeństwu i zdrowiu, blokują rozwój lub powodują jego regres. Prawie zawsze wpisują się w historię przeżytej traumy.

Codzienne, rodzinne życie to szkoła przeżywania i wyrażania emocji, rozwiązywania konfliktów czy reagowania na stres. W tym wypadku także doświadczenie przemocy stanowi trudną lekcję. Jako świetni obserwatorzy, dzieci powielają zaobserwowane u dorosłych wzorce radzenia sobie z wyzwaniami, a szczególnie rozładowaniem towarzyszącego im napięcia i stresu. Wówczas mogą utrwalać mechanizmy odreagowania  w formie agresji przeniesionej na osoby, które właśnie „są pod ręką”, szczególnie te słabsze.

W prawidłowym rozwoju towarzyszy dziecku ciekawość świata i pasja w jego eksploracji. Naturalna jest także aktywność fizyczna, jak również dużo czasu i energii poświęconych zabawie. Ograniczona przestrzeń oraz zbyt nerwowe czy agresywne reakcje zestresowanych rodziców, mogą przyczyniać się do stopniowego wygaszania tej potrzeby uczenia się przez doświadczanie. Karcone w takich sytuacjach dziecko może z czasem usztywniać się i stawać coraz bardziej bierne.

Doświadczenie przemocy, polegające na przekraczaniu granic, niosą za sobą ryzyko nie tylko trudności w budowaniu relacji, ale przede wszystkim utrzymania ich na zasadach partnerstwa, wzajemnego szacunku i uznania dla swoich potrzeb. Dziecko uczy się, że racja jest po stronie silniejszego i więcej mu wolno. Będąc nastolatkiem, a następnie dorosłym może mieć tendencję do wchodzenia w rolę dominatora, dążącego do podporządkowania sobie innych lub co najwyżej, uznania dyktatu silniejszego.

Przemoc prawie zawsze uderza w godność i poczucie własnej wartości. Dotkliwie krzywdzone w dzieciństwie osoby mogą czuć się kimś gorszym, nie zasługującym na miłość akceptację i szacunek. Zresztą podobnie mogą traktować innych. Bywa, że żyją w stałym poczuciu wstydu i winy. Sprawiają wrażenie, jakby ich potrzeby były mniej ważne, „ukryte głęboko w kieszeniach” i czekały na „lepsze czasy”.

Okres do 7 roku życia, to szczególny czas w życiu każdego dziecka. Wówczas jego mózg ze względu na utrzymywanie się w pewnej częstotliwości fal, z dominacją fal theta, jest jak „gąbka”. Chłonie ze swojego najbliższego otoczenia, w sposób bezrefleksyjny, niczym w hipnotycznym transie, informacje o sobie, innych ludziach oraz otaczającym świecie. Używając terminologii IT można porównać to z instalacją systemu operacyjnego w komputerze. Tak właśnie powstają przekonania, które towarzyszą nam jak cień i z poziomu podświadomości, jak z „tylnego siedzenia”, kierują naszym postępowaniem. W miejsce afirmacji życia i jego przejawów, mogą pojawić się te toksyczne: „świat jest zły i niebezpieczny”, „ludzie krzywdzą i nie są godni zaufania”, „jestem bezwartościowy i nie zasługuję na dobre traktowanie”. Doświadczanie fizycznej lub psychicznej przemocy, może wywoływać u dziecka silny stres traumatyczny. Uniwersalną odpowiedzią na niego, jest najczęściej walka lub ucieczka, rzadziej zamrożenie. Te pierwotne strategie przetrwania z dzieciństwa stają się często strategiami „sukcesu” w dorosłym życiu, przeniesione na grunt rodzinny, zawodowy lub towarzyski. Znaczna część energii i aktywności, zamiast zaangażowania w „pozytywne projekty”, czerpania satysfakcji z życia i samorealizację, wykorzystywana jest na utrzymywanie się w stałym alercie, nadmiernej kontroli, identyfikacji potencjalnego niebezpieczeństwa oraz unikania jego konsekwencji.

Przemoc a problemy zdrowotne 

Z długoterminowymi konsekwencjami przemocy wobec dzieci możemy mówić także w kontekście badań nad negatywnymi  doświadczeniami w  dzieciństwie – ACE (Adverse Childhood Experiences), które zainicjowali amerykańscy naukowcy V. Felitti i R. Anda. Porównują one obecny stan zdrowia dorosłych z doświadczeniami z dzieciństwa, sprzed kilku dziesięcioleci. W wyniku przeprowadzonych badań ustalono m. in. że różne formy przemocy, w tym fizyczna i psychiczna, zaniedbywanie oraz dysfunkcje środowiska domowego (m. in. nadużywanie substancji, zaburzenie oraz choroba psychiczna, więzienie, rozwód lub separacja rodziców) w dzieciństwie, przyczyniają się do wystąpienia poważnych problemów zdrowotnych wiele lat później. Należą do nich: przewlekłe choroby układu krwionośnego i oddechowego, otyłość, cukrzyca, choroba nowotworowa, chroniczna depresja, jak również  zawały serca i udary mózgu. Bardzo wysoka jest także korelacja pomiędzy liczbą negatywnych doświadczeń w dzieciństwie a uzależnieniem od alkoholu lub innych substancji psychoaktywnych, podejmowaniem ryzykownym zachowań oraz prób samobójczych.

Powyżej omówione, niektóre aspekty wspływu fizycznej i psychicznej przemocy na przyszłość dziecka, powinny zawsze, a zwłaszcza w sytuacjach takich, jak obecna, skłaniać do głębokiej refleksji. Potrzeba podnoszenia poziomu świadomości i kompetencji, w kontekście rodzicielstwa, edukacji i wychowania jest ciągle aktualna. Jestem przekonany, że pozytywna zmiana jest możliwa, ale jak zawsze, powinna zacząć się od nas dorosłych.

Autor: Tomasz Saj, Doradca ds. rodzinnej opieki zastępczej w Stowarzyszeniu SOS Wioski Dziecięce w Polsce

***

Tekst powstał w ramach kampanii „Są dzieci, dla których #zostań w domu oznacza zagrożenie” prowadzonej przez Stowarzyszenie SOS Wioski Dziecięce w Polsce. Nowa akcja Stowarzyszenia ma na celu zebranie środków na pomoc dzieciom objętym opieką programu „SOS Rodzinie”, zapewniającego kompleksowe wsparcie dla rodzin w trudnej sytuacji życiowej.

***

Stowarzyszenie SOS Wioski Dziecięce w Polsce od ponad 36 lat pomaga dzieciom pozbawionym opieki rodziców oraz tym z rodzin w trudnej sytuacji życiowej. Obecnie ma pod opieką 1530 potrzebujących dzieci. Jest częścią międzynarodowej organizacji SOS Children’s Villages, obecnej w 136 krajach świata.

Stowarzyszenie prowadzi 4 SOS Wioski Dziecięce, gdzie opuszczone i osierocone dzieci znajdują troskliwy dom i opiekę. Równolegle do opieki zastępczej, rozwijane są również działania profilaktyczne, w ramach Programu “SOS Rodzinie”, którego celem jest ochrona dzieci przed utratą opieki i zapewnienie im kompleksowego wsparcia.